Азыраанда ада пілбес, эміскенде іӌе пілбес орай частығ харындас пиӌе чуртаптырлар. Чаӌазы — читі частығ, туңмазы — ӱс частығ. Хабырғаданъ хайызар чағыннары чоғыл оларның, тустаң турызар туғаннары чоғыл. Ады-солазы чох ир паланың мӱнӌең чалғыс ады пар полтыр.
Пірсінде, харындас-туңма, таңари усхун парып, чатчатханнарында, табан тазылааны истіле тӱскен. Хыс пала, тура хонып, иб чарығынаң пахлапча. Кӧрзе, пуларзар ікі алып килчелер. Ибге читкеннер. Ат палғаҷаң алтын теекке аттарын палғап, алыптар ибге кірчелер. Изен-минді пиріскен соонда, ол ікі алып оолахха чоохтапчалар:
— Атхан ух айланмаӌаң, алып кізі чалтанмаӌаң. Піс ырахтаң килген алыптарбыс. Пісті синзер чир ӱстӱндегі читон хан, читон алып ыстылар. Чир алтынаң ханға тоспас Ирлік-Айна сых килтір. Ол айна чонны хырча ба хайдағ. Ханнар, алыптар сині Ирлік-Айнанаң харбас кӧрзін тіпчелер. Синнең пасха ағаа сыдаӌаң алып чоғыл.
Оолахтың чаӌазы харах чазын хан итче, пурун суун пус итче — туңмазын ыспинча.
— Ол ам даа кічіг андағ харбастарға, пилі хатхалах, холы тыығалах, — тіпче.
Оолах чаӌазын истерге дее хынминча:
— Изің иртібісті бе, чаҷаң? — тидір ол. — Чир ӱстӱндегі чон чахсы, читон алып хығыртыпчатханда, хайди парбаӌаң?
Оолах сала маңзыри адын тутхан, ибіре пазып, изер салған; хости пазып, холлағ тартхан; ізеңее пазып, изер тӱбіне одырыбысхан. Чаӌазы аттың тiнiнең хапхан, харындазын хуӌахтапча.
— Мині хада апарбас ползаң, пір дее чирге позытпаспын! — тидір.
Оолах ӧкпеленгенінең, тінін суура тартып, атха хамҷы саап, пиӌезін сала типсетпин, алып чахсыларның соонаң кӱс салыбысхан.
Ӱр парғаннар, ас парғаннар олар. Талай хазында арғалығ сынға чиде тӱскеннер. Кӧрзелер, талай хазында чир ӱстӱндегі читон хан, алыптарның чахсылары чыылысхлап партырлар.
Арғалығ сынның ӱстӱнде Ирлік-Айна чатча. Ибіре хырин ол сиргек кӧрче, хулағына ая салып тыңнапча. Ол тигірге кӧрзе, пулуттар хызарып иртіпчедір, чирзер кӧрзе, кӧк от чалыннанып кӧйчедір. Тағ чағазында чир алтынаң читi айна пахласчалар; ӧрініп, хатхырызып, сыбырасчалар.
Ӱс частығ оолахты кӧр салып, Ирлік-Айна хатхыр салыбысхан:
Ах тасхылдаң ах пораат килер тееннер — ах хозан полған ноо, азыр тирекче алып килер тееннері — азайлығ пала полған ноо.
Ӱс частығ ир пала, айна чарымының ачығ тіліне ачырғанып, аттаң тӱзе сегіріп, чатчатхан Ирлік-Айнаны наахтап чӧре халған.
Ирлік-Айна, тура хонып, оолахха удур чапсынған. Улуғ тудыс пасталып, ӱс кӱн иртіп парды. Айнаның кӱзі артых таа полза, оолахтаң азын иолбинча. Тӧртінӌі кӱнінде оолахтың кӱзі, хозылып, ыырӌынинаң тиңнес парған. Оолах арғалығ сынның Ӱстӱне сығарға харас чӧредір, айназы, тізең, тағ алтынзар тартыпча. Олған кізінің сӱмезі читпеді ни зе алай алӌаас полған ма, кем пілер анзын. Ам улуғ тудыс, улуғ хабыс арғалығ сынның алтында, чалбах талайның хазында парча.
Ай алызып, чыл чылысчададыр, че улуғ кӱрестің тоозылӌаа пiлдiрбинче. Читі айна, чир алтынаң пахлап, читон хан, читон алып, хости тура кӧріп, хайхасчадырлар пуларға. Чир пӧзігі арғалығ сын, орнында тур полбин, олаңнас турадыр; талай тӧдір чайхалып, чарынаң азып, чазаа чайылча. Албаты чахсы чон, суғдаң тизіп, хадарған малынаң тағларзар сыхчададыр. Суға хызыл ханнаң хара хан хозылып ахча. Хызыл хан хара ханнаң даа, суғнаң даа поралызар чоғыл.
— Арығ хызыл хан — алып оолахтың ханы, хара хан-айна ханы, — тіпчелер алып-кӱлӱктер.
Пола-пола хара хан кӧп полыбысхан. Ирлік-Айна, азахтаң ас пазып, аянаң кӧп таянып пастабысхан. Ӱр бе, ас па полғанда, орай частығ алып кізі, одыра тузіп, Ирлік-Айнаны хол узына кӧдірібіскен. Арғалығ сынның ӱстӱнде, ӱс хати пулғап киліп, хара чирге нари тастаан. Ac пилін азыр полбин, чабал тынын ӱс полбин чӧреенде, оолахтың ады, кізі тілінең тілленіп, чоохтапча:
— Ирлік-Айнаның кизін тиргізінде арчымах пар. Ол арчымахта он ікі пастығ сыр чылан. Ол аның тыны полар.
Оолах, Ирлік-Айнаның адынзар пастыр киліп, кизін тиргідегі арчымағын аза тартарынаң, он ікі пастығ чылан сыылабинаң сых килген. Оолах ол чыланның он ікі пазын ӱзе сабарынаң, Ирлік-Айна ӧстеп, ӧл чӧрібіскен. Ирлік-Айна ӧлерінең, читі айна чир алтына кір чӧрібіскеннер. .
Талай орнына кірген, албаты чон хадарған малынаң айланча. Читон аймах алыптар, арғал чахсы чон ӧрінісчелер. Оолахты алғап-сулғап Алтын Арчол тіп, аның пиҷезін Алтын Кӧӧк тіп адап салғаннар.
Оолахты позытпин, хада чуртирға сурынча албаты чон чахсы. Оолах пиҷезінзер кізі ысча. Хазых, тіріг чуртаан полчам тіп чоохтап парарға чахыпча. Позынзар кӧзерге алдыртча.
Ӱр бе, ас па полған, ол кізі, айлан киліп, чоохтапча:
— Ибдең сыхчадып, син аны атнаң урундыртырзың. Алтын Кӧӧк аңдарылған чирде сала тыннығ чатхан. Ам, синің хазых, тіріг полғаныңны піл салып, оңдайлан парған.
Ол арада Аязын-Хоо тіп хыс пала полтыр. Ол, аар айланза, ай осхас, пеер айланза, кӱн осхас сіліг, чалахай полтыр. Мында, айланып, хайыныс чӧреен чон пу чағында андағ сіліг хысты кӧрбеен полтырлар. Алтон хан, алтон алып Аязын-Хооны Алтын Арчолға пирерге чарат салып, ам улуғ той итчелер. Чағынхы чон чазағ килген поладыр пу тойға, ыраххызы ат хостап кил турлар. Тооза пасха чахсы чон, толғалызып, кӧглес турадыр пу тойда…
Тоғыс кӱн паазында, тостағызы тоозылып, хазандағызы хахталған туста, прай алыптар Алтын Арчолны постарының пазы пдіп, Алтын Кӧӧкті пуларның чиріне, постарынзар кӧзір килгеннер.
Алтын Арчол Аязын-Хоо ипчізінең мында чуртап-мӧтеп халған. Алтын Кӧӧк чаӌазы, хости чурт салып, чуртап парча.
Арға чонның чуртына айна кірбес пик полды, илбек чонның хониина илег кірбес истіг полды.
Примечание.
«Алтын Арчол» тiп нымах 1952 чылда Асхыс районында Хрущёвтың адынаң колхозтың членiнең, 50 частығ М.К.Добровтаң пазылған. Совет ӱлгӱзi пасталчатхан туста ол Хакасияда Совет ӱлгӱзi турғызарында активно араласхан. Аар ағырығ сылтаанда, ол 1925 чылда харах чох халған. Че андағ даа полза, Макар Константинович тоғыстаң хыя турыбыспаан. Ол харах чохтарның обществозының тоғызында улуғ тоғыс апарча: харах чохтарның обществозының областной соведiнiң председательi, аның соонаң харах чохтарның артелiнiң председательi полча. Тӱгенҷi чылларда Макар Константинович колхозта чуртапча. Ол областной газеталарның активнай селькоры полча.
Добров арғыс чон аразында улуғ нымахчы тiп сағбалығ. Аннаң пазылған илееде кӧп олаңай даа, алыптығ даа нымахтар орындағы печатьта сығарылчалар. Добров арғыстаң пазылған чонның устнай творчествозының илееде кӧп произведениелерi Хакасскай научно-исследовательскай институттың фондтарында чатча.
(Тимнеен Василий Доможаков)
