Салар сынның алтында, Салбырах суғның хазында кизек маллығ, кизек чоннығ Салар Хан чуртаан полтыр. Позы Салар Хан ир кирізі пол парған полған. Улуғ оолғы ах сабдар аттығ Амыр Сана, хызы — Ай Арығ хыс, иң кічии алты часха чит парған Халдама полған.
Ах сабдар аттығ Амыр Сана атығӌы кізі, таң атсох, сабдар адына алтанып, аңнап-хустап ла чӧрчедедір. Хадарған даа малға хайбаӌаң Амыр Сана, халых полған чонға хайбаӌаңох — аңнап-хустап ла чӧрчедір. Ай Арығ хызы алты частығ Халдама туңмазынаң алынӌа чуртабысханнар.
Пірсінде аңнап чӧрчең Амыр Сана орай иирде, аң-хус ат полбин, хуруғ хурлуғы халбаңнап, саадағы салбаңнап килтір. Аңны-хусты аталбаан, тарығып, азыранмин даа узубысхан Амыр Сана.
Ол хонығын хонып, атар таң атып, арығ кӱннің харағы сыхханда, аңнап чӧрӌең Амыр Сана, ах сабдар адына алтанып, пазох халын тайғазын кӧре аңнап-хустабох чӧрібіскен. Халын полған тайғаны аралап одырадыр Амыр Сана, азағы чалтырап ойлалчатхан аңны кӧре чоғыл. Хан хара суғлығ чирлерні хастап чӧредір Амыр Сана, ханат саап учухчатхан хусты кӧре чоғыл. Сынның пӧзиине сығабас, сыыннап парчададыр, сыын теен аңны таба чоғыл. Иртен парған Амыр Сана, иирге саап парыбысханда чирі-суун кӧре айланып, анда ибіріліп киледір. Пазох хурлух халбаңнап, саадах салбаңнап.
Кун харағы кӧк тағларның пазына кӧленіп кір чӧрібіскен. Амыр Сана кисті хыринда турчатчаң Кирім сынға сых килді. Оор істіліг тирең ӧзеннің пазын ибір килеедір. Іди килигенде, истіп одырза, ол ӧзеннің істінде ипчі кізі сыхтап тур. Ах сабдар аттаң сегіріп, адын ағасха палғап, саадах хаба, чааӌағын анда суур тур, хурлух хаба, уғын суур тур. Оор істіліг ӧзеннің алны хыринаң аспахти кӧӧлӌе киліп одыр. Іди киліп одырып кӧрзе, пір хыс кізі тур.
Кӱнніг бе, кӧрінмес ниме бе полӌаңзың? — тіп сур тур Амыр Сана.
— Я, алында кӱннігӧк кізі полғам, ам кӧрінмеске дее сабыл пардым ма хайдағ, — тидір.
Амыр Сана, хырина пас киліп, пазох сурған:
— Хайдағ кізінің палазы, хайдағ чирде чирліг полғазың?
— Я, Хара Ханның хызы Хара Торғы хыспын!- тидір, — Хара Хан адамның чурты улуғ чаада чобал халған. Ол чирдең хачып, парар чирім піле чоғылбын, астаң астап, суғдаң сухсап, ардап парған чӧрбін, — тидір.
Амыр Сана, ах сабдар адына читіріп, усхастырып алған ол хысты. Кистінде турған Кирім сынны индіре, чирі-суун кӧре улуғ аалға чӧр сыххан. Хараағы тӱн пол парыбысхан. Ибіне чидіп, ах сабдар адын палғап, Хара Торғы хысты ах ибіне кир килген. Иңніне кискен кибі тооза ӱзіл парған полтыр аның. Амыр Сана, кип-азах кизіртіп, тонандырыбысхан.
Ол хонығын хонып, атар таң атып, арығ кӱн харағы сығыпчададыр. Амыр Сана турза, Хара Торғы, турып, ас-тамах иділ, хайын чӧр сӱмекчіннең хада. Кӧрзе, уғаа чахсы, уғаа сіліг хыс. Ам іди кӧріп, Амыр Сана аларға хыныбысхан аны.
«Адам Салар Ханнаң сур кӧрим, аларға чарадар ба, чаратпас па?» — іди сағынып, сых чӧрібіскен. Салар Хан пабазының ах ибіне кір килген оолғы.
— Изен ме, минді бе, Салар Хан паба кізі, — тидір.
— Изенӧк-миндӧк, иркем-кинӌем Амыр Сана, — тидір анзы. — Хайди кіре чоғылзың, иркем-кинӌем, адаңа тоғазарға.
Алтын столға ас-тамах тимнеттіріп, Амыр Сана оғылын сыйлап одыр адазы полған Салар Хан. Амыр Сана чоохтап одыр:
— Ада кізі Салар Хан, пір чоохтир чооғым пар, пір сурар суриим пар. Чарадазың ма, чаратпассың ма?
— Чоохта, чоохта, оғылым, — тидір. — Чарир чоох полза, чарадарбын, чарабас чоох полза, тохтат саларбыс.
Киӌеегі кӱнде мин, аңнап-хустап чӧріп, тайға аразынаң пір хыс таап килдім. Аны алып чуртирға чарадазың ма, ада кізі?
Салар Хан пазын тӱзіріп одырыбысхан. Пазын кӧдіріп, чоохтап тур ам.
Экей, оғылым, мин чаратпин одырбын. Хас-хаӌаннаң чоохтасчаңнар, оор істіліг ӧзенде, тайға аразынаң тапхан ниме чахсы пола чоғыл. Чарабас, оғылым, тохтат.
Амыр Сана, ниме дее тапсабин, кӧңні тӱзіп, сығыбысхан. Че нанғанда, «алдырзаң даа — аларбын, алдырбазаң даа — аларбын!» — тіп сағын тур. Іди сағынып, ах ибіне кіріп, Хара Торғыны аларға худалабысхан.
— Аларға ит чӧрбін сині, парарӌыхсың ма мағаа? — тидір.
— Паза хайдар парам, парбин, паза парӌаң чирім чоғыл.
Адазы Салар Хан чаратпаза даа, Амыр Сана ол Хара Торғыны алып чуртабысхан, той даа итпеен. Аның соонаң Амыр Сана пазох аңнап, пазох хустап чӧр сыххан. Иртен парза, иирде айланадыр Амыр Сана, хурлуғы халбаңнап, саадағы сабылып, пір дее аң-хус ат пола чоғыл.
Пірсінде, олар іди чуртапчатханда, арғалығ сынның ӱстӱне кизек чон сых килген. Ол кизек чоннаң ікі кізі аалға тӱс килген. Салар Ханның ибіне кире киліп, изен-минді тіп, ізік хыринда турыбысханнар.
— Иртіңер, одырыңар, — тидір Салар Хан.
— Піс одырарға килбеебіс, — тидір ікі кізі.
— Хайдағ чирдегі кізілер пол пардаар? — тіп сурчадыр Салар Хан.
— Піс Моол ханның атығӌыларыбыс. Аңның чахсызы хара тӱлгӱні сӱр килдібіс. Арғалығ сынның ӧзеніне парып, аал алтынаң, Салбырах суға чағын, хаялығ хорымға кір парды, — тидірлер. Атар таң атса, арығ кӱн сыхса, хабазығ пирерзің ме піске, Салар Хан?
— Пирербін, пирербін, — тидір Салар Хан.
Аны истіп, ікі кізі сығыбысхан. Олар парыбысханда, Салар Хан апсах аңӌыларға хабар идібіскен, Моол ханның атығӌыларына полыссыннар тіп. Аалның істінде улғун-сулғун полыбысхан.
Алты частығ Халдама, аал аразында ойнап чӧре, аны ис салған. Ибінзер ойлап килді. Ай Арығ чеӌезіне чоохтап тур:
— Чече кізі Ай Арығ, арға чонның олғаннары пырсай охчааӌахтығ, хусхаӌах атхлапчалар. Охчаачах пирдек мағаа, чеҷ кізі, — тидір.
— Хайдаң ал пирем охчааӌахты, — тидір анзы.
— Хайдаң хынзаң, аннаң ал пир, — тіп, хысхырып, оорлал тур ир пала. Іди полчатханда, ізік азылыбысхан. Киріп парған улуғ кӧгістіг абысха кір килген:
— Хайди пол тур пу пала? — тидір.
— Хайди полар полған, миннең охчааӌах кілепче, хайдаң ал пирем мин ағаа? — тидір Ай Арығ чеӌезі.
— Э-э, палам, мин чи, охчааӌах пирем сағаа, — тидір. — Хая ағыл пирим. — Паяғы абысха сых парыбысхан.
Тӱрче полғанда охчааӌах тудына кил чӧр. Кӧрзелер, хаҷанғы-пурунғы сарғал парған охчааӌах.
— Мына, оғылым, сағаа охчааӌах, амды мин киріп парғам, тудынмаспын. Мин кеммін, пілчезің ме? Мин Салар Хан адаңның чааға чӧрӌең сейзеңі полғам, че охчааӌаам ам сағаа пирдім, — тидір.
Алты частығ Халдама сарығ мӱӱс чааӌахтың кізірін, анда тыыдыбызып, анда кіңірет тур. Хайда-хайдар ӧрініп, сегір тур.
Кӱн харағы таға кӧленіп, иир пол чорібіскен. Ай Арығ чеӌезінең, столға одырып, азыранып, узирға чадыбыстылар. Чада ла, алты частығ Халдама харых тартып узаан полыбысхан. Ай Арығ чеӌезін тыңнап кӧрчетсе, узубысхан осхас. Тӱрче полғанда Халдама тӧзектең кӧӧлӌе сых килді. Охчааӌах алып, алты частығ Халдама ах ибдең сых килді.
Улуғ аалны арали ойлап парир амды. Салбырах талай суға читіре ойлап парыбысхан. Чар алтына кіріп алып, Салбырах суғ хазынҷа ойлап килчедір ол. Салбырах талай, ах парып, арғалығ сынға чапсыра сапхан чирге читіре парған. Анда хызым чир, хара тӱлгӱнің кірген чирі анда полтыр. Моол ханның атығӌылары анда тохтағлабыстырлар. Хайзы хомыстығ хайлағлапча, нымах ысхлапча, хайзы узуғлабысхан. Алты частығ Халдама оларны тобыра салыбысхан. Пір дее кізі кӧрбеен аны.
Ол хара хаяа читіре ойлап парыбысхан хараағы тӱнде. Аспахтап кӧӧлӌе сых килзе, хара тӱлгӱ ортызындағы хурда чадыр. Халдама, аны кӧр салып, чааӌағын позыдыбысхан. Хара тӱлгӱ, пір ле сегіріп, анда нымалахтаныбысхан. Алты частығ Халдама, ойлап киліп, теерізін сызыра тартыбысхан. Идін, чалбах хаяны кӧдіріп, аның алтына суғыбысхан. Ам теерізін хойнына суғыбызып, нандыра ойлап килді. Моол ханнын атығӌыларын пазох иртіп парыбысты. Таң чараалахтох ибіне чит килген. Ай Арығ тур килтір, хорығып одырчадыр:
— Хайдар хараазынаң ойлапчазың, — тіп кӱрлеп тур.
Халдама, хойнынаң хара тӱлгӱ теерізін суура тарты:
— Ма, чеӌе кізі, пӧрік идінерзің, — тидір.
Анзы, хайхап киліп, паза іди ойлаба тіп хатығланча.
Ағарып таң атып, арығ кӱннің харағы сығыпчададыр. Моол ханның атығӌылары, ол хара хаяны хорылдырып, хара тӱлгӱні таппадылар. Кірген ізі пар хара тӱлгӱнің, аннаң сыхханы, аннаң парған ізі пір дее чоғыл. Таба чоғыллар. Моол ханның чоны чирі-сууна чӧрглебіскен.
Ам ідӧк чуртап парилар. Амыр Сана аңнап-хустап чӧредір, хурлуғы халбаңнап, саадағы салбаңнап, хуруғ ла айланадыр, пір дее оң пола чоғыл ағаа.
Іди чуртапчатханда, арғалығ сынға пазох тӧрт кізі сых киліп, ин тӱскеннер аалға. Салар Ханға кіріп, ізікте турып, изен пир турлар.
— Иртіңер зе, одырыңар, — тидір Салар Хан.
— Одырарға кірбеебіс піс. Пот, — тидірлер, — Салар Хан, аңның аарлиин оттығ тӱлігӱні сӱр килііп, олох хаяа кирібістібіс. Атар таң атса, арығ кӱн сыхса, хабазығ пирерзін. ме, хабазығ сур килдібіс.
— Пирербін, ноға пирбеӌең, — тидір Салар Хан. — Хайзы пӱӱнӧк парғлир.
Килген кізілер сыххлабысханнар. Салар Хан позының атығҷыларына-сабығӌыларыня хабар идібіскен: полызығ пирерге.
Улуғ аалның істінде улғун-сулғун тӱсчедедір: «Моол ханның атығӌылары чарых тӱлгӱ сӱр килділер».
Алты частығ Халдама ис салған ол хабарны, ах ибін кӧре ойлап килді.
— Ай Арығ чеӌе, — табырах азырабыстах, уйғум кил тур. — тидір.
Чеӌезі сағамох столға тамах сал пирді. Халдама азыранып одыр, тамах чеен аразында пазын столға тӱзіредір.
Табырах тӧзек оңдайлабыстах, чадарым килче, — тидір.
Столдаң турбинаң, Халдама тӧзекке чадыбысхан. Хараағы тӱн пол парғанда, Ай Арығ, туңмазын хойнына суғып, пикти хуӌахтап чадыбысты. Халдама, узаачых полып, харых тартынчададыр. Ай Арығ чеӌезі узи чоғыл. Орты хараа тузы читкенде, Ай Арығ ирік чох узи пирген. Алты частығ Халдама, хойнынаң чылып, чеҷезінің азағы тузынаң тӱс килді. Хараағы тӱнде охчааӌағын алып, тасхар сых килген.
Улуғ аалны арали, Салбырах суғны кӧре, ойлан парир Халдама. Салбырах талай суға читіре ойлап, чар алтынча ойлап килді, чардан сығып кӧрзе, Моол ханның атығӌылары, хызым чирні кизіре от салып, от аразында одырлар. Хайӌылар хайласчададырлар анда, кӧгҷілер кӧглесчедедір, кӱресчілер кӱресчедедірлер анда. Хайзы кізілер узуғлапчададыр. Халдама, китеніп, оларны тобыра чыл парыбысты. Пір кізі пілбеен, пір кізі кӧрбеен аны.
Хара хаяның ӱстӱне сых килзе, чарых тӱлгӱ ортындағы хурда от чіли чарып чадыр. Кӧрбинең, чааӌағын тартып киліп, атхан аны, Оттығ тӱлгӱ пір ле сегіріп, анда нымалахтанчададыр. Халдама, аның теерізін сызырып алып, нандыра ойлаан. Таң чарирға олох чит парғанда, ибіне анда читкен. Ибіне кіргенде, Ай Арығ чеӌезі анаң кӱрлепчедедір, «ноға іди ойлап чӧрчезің» тіп.
— Мына, чеӌе, чарых тӱлгӱні ат килдім, пӧрік идіп кизерзің, — тидір.
Атар таң атханда, арығ кӱн сыхханда, Моол ханның атығӌылары, хайынызып, хысхырызып-ӱргӱдіп, чарых тӱлгӱні пазох пір дее таппадылар. Хорылып-хорылып, Моол ханның атығӌылары чиріне пазох чӧрглебіскеннер.
Анаң андар пазох чуртап парған Салар Хан. Іди чуртапчатханда, пірсінде арғалығ сынның ӱстӱне пазох чон сыға салған. Ам аалзар сигіс кізі ин киліген. Салар Ханға кіріп, ізік те турып, изен пирчелер. Пазох чоох апарчалар.
Салар Хан, аңның кӱлӱгі ала парыс теен аңны сӱр килдібіс, — тидірлер, — Хара хаяаох кір парды. Атар таң атса, арығ кӱн сыхса, хабазығ пирерзің ме, Салар Хан?
— Я, пӱӱнгӧк кӱнде мин атығӌыларым тооза пирем, — тидір.
Сигіс кізі сығыбысхан. Салар Хан улуғ аалның істіне хабар идібіскен: «Атығӌылар, пӱӱнӧк парып, Моол ханның атығӌыларына хабассыннар» тіп. Чон пазох суулазыбысхан: «Моол ханның атығчылары улуғ аң сӱр килтірлер» тіп. Халдама, аны искен, нандыра ибінзер ойлабох килді.
— Чеӌе кізі, табырах азырабыстах, чадып узирға.
Анзы сағамох столға тамах сал пирген туңмазына. Тамах чіп одырып, Халдама, узаан полып одыр.
— Чеӌе кізі, табырах чатырдах узирға,-тидір.
Ай Арығ чечезі тӧзекке чатыр салған туңмазын. Халдама узаан полып чадыр. Ай Арығ чечезі, узирға чадып, алты частығ Халдама туңмазын хуҷахтап алған. Чеӌезі Ай Арығ узубин тур. Орты хараа иртіп парыбысхан, узубинохча Ай Арығ. Халдама харых тартып узаан полчададыр. Іди чадыпчатханда, Ай Арығ чеӌезі узубысхан. Халдама анда, хойнынаң чылып, сых чӧрібіскен. Охчааӌағын алып, ах ибдең сығара пастырыбысхан.
Улуғ аалны арали, Салбырах талайны кӧре, ойлап килді Халдама. Салбырах талайға чидіп, чар алтынаң ойлап, тарыхпас позы тарых килеедір. Паяғы сыхчаң чирдең сых килзе, чон хайнас тур. Моол ханның атығӌылары, Салар Хан пабазының атығчылары изерістіре от салыбысхан одырлар. Хайзы ырлас тур, хайзы кӱрес тур, хайзы, хомыс хағып, хайлас тур. Халдама тарын тур: хайди ирт парӌаң ниме полӌаң. Іди кӧріп одырза, хайзы чирде чон одыра узуғлапча. Кізі узуғлаан чирге киліп, Халдама тобыра чыл парыбысхан: пір кізі кӧрбеен, пір кізі сизінмеен аны.
Хара хаяа ойлап килді амды ол. Пір тигейге сых киліп, кӧрзе, ала парыс теен аң хара хаяда чох полтыр. Пилдегі оймах чирде чадыбыстыр. Алты частығ Халдама кӧрерінең, ала парыс аны кӧрібӧк салды, аның тӱгі пырсай турыбысхан. Халдама чааӌағын, киске тастап, кирбейте тартып, позыт салыбысхан. Чадыпчатхан ала парыс аңның ікі харах ортызынаң кире атхан. Ала парыс, пір ле сегіріп, аңдарылыбоғысхан. Халдама, ойлап киліп, теерізін сызырып, идін улуғ хая алтына чыып салған. Теерізін кӧксіне сарыныбысхан. Тарығып, ойлап килир.
Атығҷыларға чит киліп, оларны ирт парған: пір кізі кӧрбеен, пір кізі сизінмеен. Таңа пастырбасха полып, Халдама улуғ аалны арали тарых килеедір. Ах ибіне читкенде, таң чарып, кӱн сығар алны полыбысхан. Ибіне кірер-кірбестең, Амыр Сана абаазының ізігі азылып, Хара Торгы нигеӌізі сых килген. Алты частығ Халдама, ала парыс теерізін кӧксіне сарынып, ибге кір парғанын кӧр халды. А Моол ханның, тізең, атығӌылары, олох туста хара хаяны хорылдырып, таппадылар ала парысты: кірген ізі пар, сыхханы, парғаны чоғыл. Моол ханның атығӌылары, аны таңнап, аны чапсып, айланчададырлар, чирлеріне-суғларына парчададырлар.
Амыр Сана аңнап-хустабохчададыр. Хурлух халбаңнап, саадах салбаңнап, кӱннің хуруғ айланчададыр. Пір кӱн иирде нан килді хуруғох. Чидіп, ах ибіне кір килген. Хара Торғы абахайы столға ас-тамах сал тур. Амыр Сана ас чирге одырыбысхан столға.
— Экей, алған кізім Амыр Сана, кӱннің-таңның аңнап-хустаплачададырзың. Араӌын теен ас тимнеп салғам, кӧп нимес ізерӌіксің?
— Пар полза, іспин зе, кӱннең кӱнге ат ӱстӱнде чир пӧзігі арғалығ сыннарны кӧп сыннап чӧредірбін, кӧзіп-талып. Пір дее ниме чох полыбысты. Мының алнында чӧрзем, халын тайғаның аңы тайғаа сыыспинчатхандағ полӌаң. Хан хара суғлығ чирлерде хус сыыспинчатхандағ полӌаң, ханат чӱгі хахсалчатхандағ полӌаң. Ам нинӌе-нинӌе айға чит пардым, халын тайғаны кӧп чӧріп, харсахтығ аңны пір кӧрбедім, — тидір. Хан хара суғлығ чирлерні кӧп хастап, ханат саап, сыылап учуххан хус таппадым.
Хара Торғы пір тозор араға турғыс пирген. Амыр Сана арачын теен асты ізіп одыр. Хара Торғы абахайы, алнында турып, чоохтап тур:
— Пот, алған кізім, Амыр Сана, синің алты частығ туңмаң Халдама пар, ададаң пірге сыххан. Хығыртыбысса, араӌын асты чалғысхан хайди ізерзің, кӧп ниместең суулазып, ікі харындас ізерзер, — тидір.
— Я, алған кізім Хара Торғы, сын-сын синің чооғың, хығыр килзіннер Халдаманы.
Сӱмекчін Ай Арығ чеӌезіне кір килді. Халдама Ай Арығ чеӌезінең стол кистінде ас-тамах чіп одыр.
— Хайдар кірдің? — тіп сурча Ай Арығ.
— Я, — тидір, — Амыр Сана абаазы Халдаманы хығырчадыр.
— Парбас Халдама, парбас! Парып сӧле, парбас тіп.
Сӱмекчін сығыл парыбысты, киліп чоохтапча:
— Килбес, хынминча, — тидір.
Хара Торғы Амыр Сананың хырина ойлап килген:
— Кӧрдек, килбезе ле килбес. Сині пір дее нимее санабинчатханы полбас па за. Абаам тіп сағынза, килерӌік. Сині кізее пір дее санабинча Халдама туңмаң.
Амыр Сана тарыныбысхан:
— Пар пазох, килзін амох! — сӱрібіскен ол сӱмекчінні. Сӱмекчін пазох кірді Ай Арыға.
— Хайдар килдің пазох?- сурды Ай Арығ.
Хығырчадыр Халдаманы Амыр Сана абаазы, килзін тіпче.
— Халдама парбас, — тидір Ай Арығ, — хаты нинӌе кӱнге читіре араға тимнеен, чалғысхан даа ізіп одырзын, — тидір.- Парбас.
Сӱмекчін нандырох ойлап килді.
— Килер бе Халдама? — сур тур тарығып.
— Килбес, хынминча, — тидір сӱмекчін.
Хара Торғы Амыр Сананың хырина пас килген:
Ана, чир дее чоохтабаам ма за, килбес синің Халдама туңмаң. Хара тӱлгӱні олох атхан, оттығ тӱлгӱні олох атхан. Ала парыс аңны олох атхан! Хас-хаӌан полза, хан орнына олох хан полар, пу чирде пиг орнына олох пиг полар! Сағаа пір дее ниме читпес, Амыр Сана. Сағаа хына чоғыл ол. Хынӌаң полза, сағаа паяғох ойлап килерӌік. Аны даа піле чоғылзың, Амыр Сана!
— Сынап таа андағ полар, алған кізім, Хара Торғым, сын, сын!
Ол туста алты частығ Халдама чоохтапчадыр Ай Арығ чеӌезіне:
— Абаам Амыр Сана хайдағ даа полза, улуғ кізі, тарыныбызар, парим!
— Чох, парба! — тидір Ай Арығ чеӌезі.
— Парим, — тидір Халдама. — Амыр Сана абаам тарын тур полар. Ай Арығ чоохтапча:
— Че парзаң даа, араӌын-теен асты кӧп іспе!
Халдама, анда сығып, Амыр Сана абаазынзар килді. Ах ибіне кірзе, Амыр Сана изірік, итке кір парыбысхан одыр, араға ізіп. Изеннезіп-минділезіп, Халдама одыр салған.
— Э-э, алты частығ Халдама! Хайди іди пол парғазың, килбинчезің? Ікі хығыртығ ыстым! Уғаа тарых пардым. Че хайди идер зе, одыр пеер. Ас-тамах чеең, иркем-кинӌем Халдама!
Алтын столның кистіне одыртыбысханнар. Араӌын асты ала сарағаа анда урыбысхан Хара Торғы. Араға сыындыр тура парғаннар ағаа. ГІірдең ікее читкен, ікідең ӱске читіре ізірткеннер. Іди ӱс кӱнге сығара іс парыбысхан Халдама арағаны. Ӱс кӱннең ирткенде Халдама ах чарыхтаң азыбысхан, пілбеске кірібіскен. Сығарға тіп тур килген Халдама стол кистінең, ізікті кӧре пас сыххан. Аар сабылып, пеер сабылып параадыр ир чахсызы. Ізікке чит парған Халдаманы Хара Торғы нигеӌізі, кистінең пас киліп, идегінең одырта тартыбысхан. Хара чирге одыра тӱзіп, анда чуул чӧрібіскен Халдама. Харых табызы харлап, анда чатчададыр. Хара Торғы Амыр Сананы усхур тур:
— Турзыназа, Амыр Сана алғаным!
Амыр Сананың, узуп, уйғузы хан партыр. Тур килзе, Хара Торғы инейі оорлап тур.
— Хайди пол пардың, алған кізім Хара Торғы?
— Хайди полар, мына Халдама харындазың мағаа кӱл салды, кип-азаам тооза ӱзе-чара тартхлап салды.
Амыр Сана, аны кӧріп, тарыныбысхан. Мынзы, тізең аннаңарох:
— Халдаманы хайди идербіс ам? Чуртирға чурт пирбес туңмаң піске. Ам аны инедіп ӧдірерге кирек, — тидір Хара Торғы. — Мына мин пилетеп салғам, хаӌанох пілгем аның іди поларын, — іди тіп, иркін алтын кӧдірібіскен.
Амыр Сана кӧрзе, ипчізі, пол алтында чирні хастырып, тиреңі он ікі хулас кӱрӱп иттір салтыр.
— Мына, — тидір, — алған кізім Амыр Сана, ікі холынаң пас иргек сирін кисклебіс. Анда ол паза ниме атып полбас, ӧлбезе дее. — Хара Торғы холынаң тут пирче.
Амыр Сананың ағыл сағызы сайбал парчададыр, кизерге итсе. Анаң пазох Халдама туңмазын аябин кисклеп турадыр. Амыр Сана туңмазын аяп ачырған парчатса, Хара Торғы, аның чарнынаң саап, кӱстеп турадыр. Іди холының иргек сиирін, сыртынаң ікі ілігӌе киӌірлерні кисклеп салғаннар.
Іди кисклеп алып, он ікі хулас кӱрӱпке анда тӱзірібіскеннер. Халдама чіт чӧрібіскен амды. Ай Арығ чеӌезі, сах андох сизін салып, чӱрее ачып сыххан. Кӱрӱп хастырғанын пілгенӧк Хара Торғының. Ам позының ибінең Ай Арығ чир алтынаң Амыр Сананың ибінін алтына кире чир хастырған, палғазын хара Салбырах талайға кире тартырған. Амыр Сананың ибіне читіре хастыр парыбызып, Халдаманы таап алды. Пырсай кисклеп, ардат салтырлар анзын. Ӧлер-парарына чит парған полтыр. Ай Арығ чеӌезі, сығарып алып, азырап, от пілӌең кізілерге от хастырып, имнеп, чон аразына сығарбиныбысхан, кізі харағына кӧзітпинібіскен.
Іди чуртапчатханда, арғалығ сынға кизек чон сыға салған. Улуғ аалға хысхырызып-ноолып, инглеп килділер. Салар Ханның ибінің алнына читкеннер. Хайдағ-да нимені ат ӱстӱнең чирге аңдарчадыр ол чон.
Ам ӱр дее полбаан, Салар Ханға ікі кізі кір килген.
— Изен ме-минді бе, Салар Хан, — тіс турлар. — Моол ханның чирінең килдібіс. Моол хан іди чоохтаан: «Хызыл пағыр ухты ӱс кӱннең Моол ханның чиріне читіре атсын тіп. Ӱс кӱнге читіре ат полбаза, паза ӱс кӱннең ағар чаа сахтап одырзын». — Іди чоохтаныл, Моол ханның чоны чӧр парыбысхан.
Салар Хан, сығып, кӧрібіскен хызыл пағыр чааӌахты, хызыл пағыр ухты. Хайдар-хайдар чааӌах, уғы андох чадыр. Ноо тӧлнің нимезі полӌаң тіп хайхап тур. Салар Хан, ибіне кіріп, сағыснаң саналызып, кӧгіснең кӱрес тура парған. Іди полып, улуғ оолғын Амыр Сананы хығыртыбысхан. Стол тартыбызып, Амыр Сананы столға одыртып, сыйлап одыр амды.
— Че, оғылым, Моол ханынаң хызыл пағыр чааӌах, хызыл пағыр ух килді, — тидір. — Хызыл пағыр ухты Моол чиріне читіре атып полбазабыс, паза ӱс кӱннең ағар чаа килер. Чаалазып, сыдабаспыс Моол ханға. Че, тартып поларзың ма, оғылым?
— Атарбын, — тидір Амыр Сана. — Хорыхпа, ада кізі Салар Хан.
Анӌада кӧп ниместең араға пир тур Салар Хан Амыр Санаа.
— Че атар ползаң, сығып, кірізін-нимезін тартып, сынал кӧрзе, — тидір.
Ам іди чоохтазып, сығып килгеннер адалығ оол. Хызыл чааӌахтың хырина пас килділер.
— Че кӧдірібіс, иркем-кинӌем, Амыр Сана, — тидір Салар Хан.
Анзы кӧдірерге пір пазынаң хапхан, хыймырат полбаан. Салар Хан адазы анда тіп тур:
— Адаңа парып алып пол, іӌеңе парып кӱлӱк пол! — Салар Хан, тарығып, ах ибіне кір чӧрібіскен.
Ах ибіне кіріп, сағынып одырчададыр: «А-а, минін Халдама оғылым парох ноза».
— Че пардах, Халдаманы хығыр кил, — тіп, сӱмекчінні ызыбысхан.
Сумекчін Ай Арығның ибіне чӱгӱре кірді.
— Хайдар килдің? — тидір Ай Арығ.
— Алты частығ Халдаманы адазы Салар Хан хығырча — тіп турлар.
— Алты частығ Халдама, ам иске кір тур ба? Ӧлген нименің айы-кӱні ирт парған хаӌанох, — тидір Ай Арығ.
Сӱмекчін сығара чӱгӱрген. Сӱмекчін сых парғанда, Халдама аны истіп, сых килді:
— Э-э, Ай Арығ чеӌе кізі, ноға іди чоохтап чӧрзің. Адам Салар Хан маңаттап тарыныбызар. Парарға кирек мағаа.
Халдама сых чӧрібіскен. Адазы Салар Ханның ибіне пас килеедір. Ізік азып кір килзе, Салар Хая адазының хамағы, харах чайылып, тағ чіли, тазып, талай чіли кӧӧп одыр.
— Изен ме-минді бе, ада кізі Салар Хан? — тидір Халдама.
— О-ой, иркем-кинӌем Халдама! Курба, сука Ай Арығ чойлан тур, ӧл парған тіп одыр. Палазы ӧлӌең полтыр, пабазы хайди испеӌең нимезі тіп тарынған полғам, — тидір. — Экей, Халдама оғылым, Моол ханның чирінең арға-мӧрий килібіскен: — хызыл пағыр чааӌах, хызыл пағыр ух. Хызыл пағыр ухты ӱс кӱннең читіре атып полбазабыс, ӱс кӱннең ағар чаанаң, килерге чӧр Моол хан. Хызыл пағыр чааӌахты кӧдір поларзың ма, хызыл пағыр ухты атып поларзың ма?
— Экей, ада кізі Салар Хан! Хызыл пағыр чааӌахты кӧдірерін кӧдірерӌікпін, хызыл пағыр ухты атарын атыбызарӌыхпын, че пырсай ардап парғам, ада кізі Салар Хан. — Одырғаннаң Халдама сыхтабысхан: харах чазын хан ит тур, харых суун пус ит тур.
— Хайди ардап парғазың, иіркем-кинӌем Халдама?
— Хайди ардиӌыхпын, абаам Амыр Сана, Хара Торғы нигеӌім мына ікі пас иргеемнің сиирін кисклеп салғаннар. Ікі чарнымның киӌірін кисклеп ал салғаннар, — тіп кӧзіт турадыр.
Салар Хан, тарынып, одырған чирде одыр полбин, тура салды:
Тайға аразынаң таап килген хатты чир дее алба тіп тохтатхан полбаам ма за, алыбоғысхан одыр; Че, иркем-кинӌем Халдама, хайди даа полза, кӧдір кӧр хызыл пағыр чааӌахты, хайди даа полза, ат кӧр хызыл пағыр ухты.
Халдама сағын тур: «Кӧдірібӧк кӧрим зе хызыл пағыр чааӌахты». Андох ибдең сых килгеннер адалығ оол. Хызыл пағыр чааӌахтың хырина пас килген, хаап, кӧдіріп алған Халдама. Кірізін тартып кірістебіскен. Хызыл пағыр ухты алып, чазыбысхан. Чазыбызып, пічік пазыбысхан Халдама: «Хызыл пағыр ух Моол ханына чит парза, Моол ханы кӧрзін пу пічікті. Ӱс кӱннең Салар Ханның оолғы ол чирге чидер. Моол ханның хызын анда кӧрербін. Кӧңніме толза, аларбын, кӧңніме толбаза, Моол ханның чуртын унадарбын, очығын аңдарарбын, тӱнӱгін тӱңдерербін».
Іди пазып, хызыл пағыр ухты анда киске тастаан Халдама. Анда тарта тура парған. Пір азағын алнына сӧӧ тастап, пір азағын кистіне сӧӧ тастап, синге читіре тартчатханда, кӱн харағы кӱнӧрте тусха чит парып одырадыр, Халдама тартыбохлача, Инел турадыр, чобал турадыр ол: «Паба кізі, Салар Хан, арығ кӱзім хаппин параадыр», — тіп тур.
Салар Хан адазы ибіре ойлап турадыр: «Хайди даа полза тарт, хайди даа полза ат, иркем-кинӌем!» Халдаманың за сіренгеніне ікі чарын пазынаң хан тоолап турадыр, ікі пас иргектің тӧзінең хан аххлап турадыр Халдаманың. «Амыр Сана абаам хайди кискледі ни, хайди ардатты ни мині» тіті, инеліп-чобалып одырадыр. Иртен тартхан Халдама иирге сабыл параадыр. Хызыл пағыр чааӌахты ирік чох синіне читіре тартып парған. Хызыл пағыр ухты анда позытхан. Улуғ саң сапхан чіли, кіріс табызы кіңіреп-ыылап сых парған ол чирде. Улуғ кӱгӱрт кӱзӱреен чіли нызырап-соолап халған. Халдама анда тур килген. Чобалғанына харых-хамахтаң тир ах турадыр, хара харахтаң хан ах турадыр аның.
Моол хан ол туста стол кистінде ас чіп одырған. Ниме ле киле нызырап, ниме ле киле нӱклеп халған. Чочаанынаң Моол хан ах ибінең сығара ойлаан. Кӧрзе, ат палғаӌаң чечпе тӧзінде хызыл пағыр ух анда чадыр. Пас киліп кӧр турза, пічік пазыл партыр. Ам сағысха тӱсче Моол хан: «Ӱс кӱннең Салар Ханның оғылы Халдама чидер одыр. Хызым кӧңніне кірзе, алар, кӧңніне кірбезе, улуғ чуртым унадып, очығым ойдарып, тӱнӱгім тӱңдеріп, парыбызар. Хызыл пағыр чааӌахты позымнаң тапхам, палғастығ састағы нимені хай ла ходырып, хай ла ысхабын Салар Ханның чиріне. Амды ол ниме посхох чидерге чӧр».
Пу чирде зе Салар Хан, Хара Торғыны тудып алып, сах андох ӧдірібіскен. Ол аархы чирге саннығ айна чабалы полтыр. Салар Ханның чуртын сайбирға килген иргептір ол. ӧдіріп, отха ӧртеп, ойбазын чилге саттырыбысхан. Улуғ оолын Амыр Сананы, чонға чоохтап, Халдаманы иреелеен чіли, ӧдіртібііскен.
Халдама, тізең, ӱс кӱннең Моол хан чиріне тимненібіскен. Адазы Салар Хан кӱлӱк оғылына хара кӱрең ат пирібіскен. Аны изерлеп, Моол ханның чиріне анда чӧрібіскен Халдама. Ӱр бе, ас па парғанда, чағдап килді Моол хан чиріне. Чир пӧзии Алтай сынға сығып, аалға ин килді. Ат палғаӌаң чепчее чидіп, адын палғап, Моол ханның ибіне айланып кірген.
— Изен ме, минді бе, хан кізі, Моол хан!
Изенӧк-миндӧк, алты частығ Халдама, — тіп, тура хонып, хол пир тур Моол хан. Холдаң хаап, холтыхтап, стол кистіне одыртыбысхан. Ас-тамағын турғызып, аарлап, сыйлап тура парған Халдаманы.
— Ханназа, хан кізі, Моол хан, хызыл пағыр ух читкен ме?
— Я, я, читкен!
— Хызыл пағыр ух читкен полза, піліп одыр поларзың ниме кирегін.
— Я, пілчедірбін! — тіп, хызын анда хығыртыбысхан. Моол ханның хызы алтон сӱрмезі арғазына чайылған, иліг сӱрмезі иңніне чайылған, синіне чит парған хыс полтыр.
«Изен ме, минді бе» тіп, парып, пис салаа тутхан Халдама. Анаң айланып одыр салған. Халдама анда оңнап-сынап одыра парған Моол ханнын палазын. Кӧріп одырза, Моол ханның хызы чахсы, ах сағыстығ чадыр, ах ағыллығ чадыр. Хайдағ полза чабал сағыс сағынмас хыс полтыр. Моол хан хорыхханынаң тітірезіп одыр. Албаспын на тізе, ӧлбеен позын, Моол ханны, ӧдірер одыр, чатпаан позын, Моол ханны, чаттырар одыр. Халдама анда, пазын кӧдіріп, чоохтаныбысхан:
— Че, Моол хан, чарир, артых тойны идібіс.
Моол хан сейзеңнеріне сағамох хабар идібіскен, улуғ той салып, улуғ чырғал идерге тіп.
Улуғ той, улуғ чырғал ам полыпчадыр Моол ханнын чирінде. Алып кӱстіг Халдама аның хызын алыпчадыр. Хыстың тойы хысха полӌаң полтыр.
Ам чибіргі-отыс ат тимнебіскеннер сейзеңнер. Асты-суғны анда артханнар чибіргі-отыс атха толдыра. Моол хан чааға мӱнӌең хара ой адын хызына тимнеп пирген.
Позың чиріңе читсең, — тіп одыр анзы Халдамаа, — хара ой атты, ӱс хати айландырыбызып, позыдыбызарзың, ол позы нанар пу чирге. Ам іди чоохтап пиріп, хасты кізі Моол хан ӱдезібіскен пуларны.
Ибге чидіп, Халдама ирепчі мӧтеп-чырғап чуртабысханнар.
