«Хара паар» (хакасская народная сказка)

Хаӌан-да Чыланнығ хаста ікі харындас чуртаптырлар, Оксиннең Кӧксин теен кізілер. Улуғ харындазының, Оксиннің, олған-узах иб толдыра полтыр. Кӧксин, тізең, пала азырап полбаҷаң полтыр. Пала тӧрізе, пірее ниме полып, ӱреп ле парӌаң полтыр.

Ӱр бе, ас па чуртаан соонда Кӧксиннің ипчізі пазох тойлығ чӧрібістір. Ікі харындас чӧп сал турлар. Хайди наа тӧрир паланы хайраллап алӌаң тіп, чобаға тӱзіп чоохтас турлар. Ам чоохтас-чоохтас киліп, улуғ чонның чооғынаң ол паланы пірее ырах чирзер апарыбызарға чарат салдылар. Хаҷан паланың хараа чарыза, аны пас параанның пазы-тузынаң чабых ӧтіре тартып, ырах тайғазар апарып, азырап кӧрерге чӧптесчелер. Ам іди чӧптезіп, азынадох азых-тӱлӱк тимнеп турлар.

Ам айы-кӱні чидіп, пала тӧріп парғанда, паланың харағы чараандох, ікі харындас, прай тимненіп алып, пас параанның тузына киліп, чабых ӧтіре тартып алып, сӧргекке сӧргеп алып, аттарына алтанып, тайғазар чӧрібістілер.

Ӱр-ас парғаннар, чолда саат ла чохта, парар чир-суғларына чит килгеннер бе хайдағ. Пір улуғ нимес чул хазында постарына сини алачых идіп алдылар. Халын тайғада пу чағын кізі-ниме пілдірбинчеткен осхас. Ам ікі харындас, паланы азырап, мында чуртабыстылар. Пірсі алачыхта паланаң халза, ікінӌізі аңнап-хустап парча, анаң пірсі халза, тігізі аңнап-хустап чӧредір. Ол оңдайнаң ікі харындас час паланы ӱс часха читіре азырадылар.

Ол оолах ӱс часха читкенде, оох-теек нымысха сыдабысхан, чулзар суға алай ба тайға аразынзар узахтап пар килче. Хай-пірее кӱннерде, хаӌан тігілер ікӧлең аңнап-хустап парыбыссалар, пу оолах чіӌең ниме тимнеп пастабысхан.

Пірсінде, кӱскӱ тузына сабыл парғанда, ікі харындас пазох аңнап-хустап парыбыстылар. Іди ӱр-ас чӧріп, аңнап-хустап алып, иирде алачыхсар чул хасти айланып одырзалар, ол чулны хастада ікі аран-чуланың ізі чадыр. Наа ла чаған час харда хара чирі сығара пас парыбыстырлар. Ол ікі аран-чуланың істері оларның алачығынзар парыбысхан осхастар. Хорыға тӱстілер пулар.

Алачыхтарына чидіп, кӧрзелер, о-о худай! Азырап чӧрген ӱс частығ оолағастары чоғыл. Паяғы аран-чулаларның істері, тізең, аннаңарох чул чохтап парыбыстырлар. Хайди поларын пілбин, ікі харындас, ол істерге кіріп, оларның соонаң чӧрібістірлер. Палаларын олар ла ал парыбысты тіп ачырған турлар. Илееде істес парғаннарында, тигір тӧзінең халын пулут сых киліп, чалбахтап хар чаап, паяғы істерні тундыр парыбысты. Ікі харындас, аннаңар істес полбин, ылғазып ала, алачыхтарынзар нандыра айлан турлар.

А сын кирек андағ полған. Ікі харындастың алачыхтары хыринӌа хан позырах аттығ паза хара пора аттығ ікі матыр парчатхан полтырлар. Алачыхты кӧр салып, кіре хонғаннар. Кӧрзелер, оолах ла чалғызаан. Анӌада хорых парған оолахты холға хапханнар, аттарына одыртып чӧрібіскеннер.

Оолағас оңарыл турза, кӧріп сынап париза, пу ікі матыр, халын тайға арали парып, суғ-чулатты кӧп кизіпчелер. Пу табаннар, хонар чирде хонып алып, тӱнир чирде тӱнеп алып, аннаңарох парчалар. Анаң улуғ нимес ачых чирге сыхтылар. Аннанар пазох хатап халын тайғаа кірчелер. Іди ӱр-ас парабас, халын тайғаны иртіп парып, ағас чох ачых чирге сыхтылар. Пу оолағас аннаңар кӧріп-сынап париза, мыннаң илееде ырах, чылбыраң чазы чирде аал кӧрінче осхас. Пу ікі матыр ол аалзар орта тут париған осхастар. Пара-пара парғанда, кӧрзе, аалның пазында улуғ ах иб турча ба хайдағ. Ікі матыр аал арали ол ибзер кӧні тут парирлар. Паяғы ибге тӱзіре киліи, ат палғаӌаң теекке палғап, оолахты хадох алып, ах ӧргее кіріп, изен пирчелер. Анаң от хазында одыр салдылар. Оолағас, кічіг кізі, хорығып, изен-минді дее пирбеді. Кірбинең, ізік кистінде тапсабин турыбысхан. Оолағас іди кӧр турза, от пазында пазы хазар парған, харағы пӱлес апсах одырча, аның хыринда ідок пазы хырал парған, харағы пӱлес иней кізі одырча. Хара пазы харалған, харағы пӱлес апсах кізі пулардаң сурағлап пастады:

— Хайдағ чурттығ чонзар? Ырах па, чағын ма чӧрдіңер, хайдар піди парирзар?

— Я, піс Моол ханның чоныбыс, пеер Хоорай тайғаларынзар аңнап килгебіс. Ам аннаң айланчабыс. (Хоорай — хаҷан-да хакас чонының хай пірее ада-сӧӧктерін паза олар чуртаан чирні іди адаҷаң полтырлар — ред.)

Іди чоохтазып одырып, апсах кізі сағба алып тапсапча:

— Алай, сірернің паза арғызыңар парох па? Ізік хыринзар ниме сағбаланча полӌаң?

— Я, я, ағаң, улуғ нимес арғыс пар. Хоорай чирінде халын тайға аразында пала таап алып, чирібіссер пала идерге апарчабыс.

— О, палам, ноға анда ізік хыринда турчазың? Пеер иртсіне. Ізік хыринда турбаӌаң, — тапсапча апсах. Аннаңар апсах пу оолағасты садызып пастады.

— Че сірер, палаларым, пу паланы мағаа пирібізіңер. Пістің чазыбыс улуғ пол парды, палабыс чоғыл. Хаӌан пірее пістің, апсах-инейнің, пазыбыс хыйыннап парза, чуртыбыс тутчаң кізі кирегӧк полар. Сірер, чиит чон, пала таап алғайзар за, — тіпчедір иней-апсах.

Аны истіп, ікі матыр чағын даа итпинчелер.

— Чох, чох! Анӌа ырахтын ағылып, садарға чарир ба за. Піске дее пала кирегӧк, піс тее кирібізӧк.

Апсах-иней, пулардаң азырылбин, ол оолағасты сур турлар.

Оларның сурынчатханына полбин, ікі матыр удур-тӧдір туюххан сасхлазып, чӧптезіп алдылар: «Че садыбызаң даа, пу-ларның малының хап-чарымын алып алаң. Ол пістің анибыс полар».

— Че, — тісчелер, — сірерні дее хайди идер зе, сынап сірер хадарған малыңарның хап-чарымын пирер ползаңар, артызарбыс оолағасты.

— Э, палаларым, хадарған малымның хап-чарымының чарымын пирербіс. Аны даа алзаңар, пір улуғ пайның малынаң кӧбӧк полар. Ол даа чидер, палаларым.

Ікі матыр постарының аразында чӧптесчелер: «Тайғадаң ағылған паланы пуларның малының хап-чарымының чарымына ноға пирбеӌең?»

Ол пааға килізіп, оолағасты мында тастап, апсах-инейнің хадарған малының хап-чарымының чарымын алып, постарының чир-сууна талаза, алған малларын сӱрініп, хатхы-кӱлкінең чӧрібіскеннер.

Ам мында ӱр-ас чуртап парғанда, ай пазы алты алызып иртедір, чыл пазы читі чылызып иртедір. Паяғы апсах-инейнің оолаа читі часха чидедір анӌада. Читі часха чидебес, пу оолах хадарған малның ээзі, халых чонның ханы полыбысхан. Оолағас хадарған малның санын аларға, халых чонының пӧгінін аларға тирініп, харах пӱлес пабазынаң іӌезіне тооғлада симірген тоғыс частығ сілекені соғып, пір хула атха алтанып, арғалар азыра чӧрібісті.

Апсах-инейнің кӧӧленістіг оолғы хадарған малның санын аларға, халых чонның пӧгінін аларға парыбысханда, апсах-иней, постарына паза иирде килер оолғына чіӌең ниме тімнеп, тас хазаннарын отха тік салдылар. Апсағас от хазында, хазың сіске хази сазып, хара паар сістеп одырғаінда, ізікті тартыіп, ікі кізі кір килді. Олар апсахха айланып сурағлааннар.

— Оолғың пар ба, апсах кізі? Апха пас чӧрбіс. (Апха— санға алғаны — ред).

— Ӧскен оолғым чоғыл. Оолғым кічіг… Тыығалах таа,— тапсапча апсах кізі.

— Нинӌелігдір?

— Читіліг ле.

— Піс читі частаң сығара апха пасчабыс. Ады кемдір?

Ам апсах оолағының адын сӧлебізерге итсе, ады чоғыл. Одырып-одырып, хорыға тарта, апсах, паар сістепчеткеннеңер кӧр сағынып алып, піди тіпче:

— Хара Паар ады.

Матырлар ідӧк пас салғаннар.

— Че, апсах кізі, піс сағаа чарым айға молӌағ пирчебіс. Оолғың ол молӌаға прай тимде ползын. Чарым ай пазынаң апарарға килербіс. Хоорай чонынаң чаалазарға парарбыс. Іди тіп, хан позырах аттығ паза хара пора аттығ матырлар постарының чиріне — Моол ханның чиріне талаза чӧрібістілер.

Иир тус полғанда, читі частығ оолах ибіне айлан килді. Ибге кіріп, іӌе-пабазынаң азыранып одырғаннарында, апсах-иней тӱрче полып ылғаза тӱзе халӌыхтар. Оолах, оларны кӧріп, чапсып сурағлапча:

— Ноо ниме пол парды, ылғас турзар?

— Я, — тісчелер, — Моол ханның ікі матыры килген. Хоорай чонынаң чаалазарға сині апха пас пардылар. Синің адың чохта, Хара Паар тіп адап пастыр салғам. Мында даа сині, палам, кізі чіли чӧргістірбестер ноо. Позың чирін табарчыхсың ма, алай андар парарзың ма? — сурчалар апсах-иней.

— Я, ноға таппаӌаң, табам, — нандырды Хара Паар.

— Че андағда, палам, чылғаа парып, анда хынған-кӧӧленген адыңны кӧр кил. Аннаң айлан килзең, кӧрген адыңны мағаа чоохтирзың. Минің чылғымдағы атты пір айға читіре палғаза, ол паана киледір. Ам за молӌағ хысха, хайди идер зе. Кӧӧленғен адыңны кӧр кил, амох тимнебіс, — чоохтапча апсах кізі.

Иртенінде читі частығ Хара Паар, чылғаа парып, халын чылғының аразына кіріп кӧрзе, ат аттаң кӧп, хайдар-хайдар хылыс осхас аттар. Хайзын даа кӧрзе, пірсі пірсінең артых осхас. Оларның аразынаң Хара Паар хан позырах атты кӧріп тапты. Аран-чула хан позырах ат халын идінде чігі чох чіли, хатығ сӧӧгінде чӱлі чох чіли кӧрін чӧр. 

Читі частығ Хара Паар ибіне айлан килгенде, пабазы сурча:

— Хайдағ ат кӧріп таптың, палам?

— Я, чылғыда хылыс осхас сыннығ, халын идінде чігі чох, хатығ сӧӧгінде чӱлі чох осхас хан позырах атты кӧріп таптым.

— Чох, оолғым, позырах ат, хайдағ даа кӱстіг полза, кӱлӱгі чазығ поладыр.

— Минің чылғымда хара пора тӱктіг ат кӱлӱк, арбас-турбас поладыр. Таңда, чылғаа парып, андағ тӱктіг ат кӧріп тут кил, палам, — тіпче апсах.

Иртенінде пабазының чооғынаң Хара Паар, чылғаа парып, пір кӧӧленген хара пора атты тут килді.

Ол сыынаң читі частығ Хара Паар хадарған малның санын аларға, халых чонның пӧгінін аларға чӧрерін тохтат салды. Кӱннің таңда, хара пора адын пабазының чир-сууна парарға тимнеп, істен турча.

Аның-мының аразында чарым ай чағдап килді. Иртенінде алты аастығ ах сундухты азып, апсах, кӱмӱс чӱгенін, кӱрееліг тириин сығара тастап пиріп, чоохтапча:

— Че, палам, адың чидер иде пағда турбады. Пір ай палғирға кирек полған. Молӌағ хысха полды. Паза хайди идер зе, кӧӧлӌе пар, чӱгӱртпе. Чӱгӱртіп-нооссаң, ахсын тут полбассың, чоо чӱгӱртібізерзің, майых парар. Мыннаңар тың ырах нимес чирде халын тайғаа кір парзаң, иир пӱрӱңкі тус полар. Анда парчатсаң, ибіре саринаң полған на тағның пазында чил-аастар тапсирлар: «Тігіне Читі частығ Хара Паар парир. Тудыңар, сабыңар, атыңар!» Хорыхпассың. Анда хорыхчаң ниме чоғыл. Хорығып, адыңның ахсын пос салып, адыңны хамӌылап-ноостың…

Апсах-иней анымӌохтазыбысханнар, Хара Паар, хара пора адына алтанып, чир-сууна чӧрібісті.

Ӱр-ас парабас, ӧӧй пабазының чооғынаң, иир пӱрӱңкізіне халын тайғаа кірче. Іди тайғаӌа париғанда, ибіре саринаң чил-аастар тапсасчалар: «Тудыңар, сабынар, атыңар! Читі частығ Хара Паар парир!»

Хара Паар, аны истіп, хорығып, хара пора аттың ахсын позыдып, хамӌы саап позытты. Іди чӱгӱртіп парирып, Хара Паар сағынча: «Мин ноға піди полчам? Пая пабам чоохтаан хайза, хорыхпассың, чӱгӱртпессің тіп». Аны сағына тартып, хара пора адын тохтада тартты. Ол туста паана читпеен хара пора, тын алын полбин, тынға пурлуғып, андох аңдарылып тӱсті.

Ӱр дее чатпаан, аның арығ тыны анда ӱзілген. Кӱмӱстиин суғынғанынаң, кӱреелиин урунғанынаң, кӱлӱк тӧреен хара пора аттың сӧӧгі, халын тайғаның ортызында, хастайып, анда халған. Хара Паарның атчаң-сапчаң тирии алын тиргее пӧктелгенінең, кисчең кибі, чіӌең тамаа кизін тиргее пӧктелгенінең анда халған.

Читі частығ Хара Паар аннаңарох, чирін-суун талаза, аттаң чазағ парча. Іди ӱр-ас парабас, ачых чирге сыхты. Читі частығ Хара Паар суғдаң полза сухсапча, астаң полза астапча. Іди кӧріп-сынап париза, ырах нимес чирде оймах кӧрінче, Мында суғ полбазын тіп, андар алдыра парча. Чит парза, сынап таа, мында улуғ нимес кӧліӌек. Хара Паар, сухсунын хандыра ізіп алып, кӧріп сынап турза, ол кӧлні хасти арам-арам ағастар турғлапча. Хаӌанох «иріп, аңдарылғап чоон ағастар чатхлапча. Хайзылары миске пола чызығлап партыр. Хайзылары улуғ сабан чіли кӱңӱрелте чызығлап партырлар. Оларны кӧрглеп алып, Хара Паар чир-суунзарох чол айныдарға пастыр сыхты.

Оймахтаң сығыбодырып кӧрзе, ӱстӱнзарыхтын, тайға аразынаң, хара сеек чіли хайназып, тиріглг чон сыхча. Ол чонны устап-пастап хара пора аттығ паза хан позырах аттығ ікі матыр килилер бе хайдағ. Истіп турза, ол матырлар чарғы-чахығ пирчелер: «Тігі оймахсар орта тудыңар, анда кӧл пар, хонып аларбыстар». Аны истіп, Хара Паар оймахсар нандыра айланып, улуғ сабан чіли кӱңӱрелте чызаан тыт ағастың кӱңӱріне кірібісті.

Паяғы чон, кӧл хазына чидіп, аттарынаң тӱсклеп, изерлерін алып, аттарын отхарғлабызып, постарына чіӌең ниме тимнеп, азахнаң алызып, идекнең ибірлезіп, хара сеек чіли хайнасча. Ӱр-ас полғанда, азырал тимге сыхты ба хайдағ. Иир пурӱңкізі пол парды, чон сыбыра от хазында хайынысча. Хара Паар, ағас кӱңӱрінең сых киліп, ол чонға хозылып, оларнаңох хада хайынызып, азыранып алған.

Илееде полғанда, паяғы матырлар чарғы-чахығ пирчелер: «Узирға кирек, узуғлаңар! Хара пора атты паза хан позырах атты таң атыра харахтаң сығарбин кӧріп хадарынар», — тіпчелер.

Ам чон чатхлап пастапча. Хара Паар сыбыра аттар хыринзар чадарға харасча. Харасхан кізі позының сағынған сағызын толдырған, аттар хыринзар чадып алды. Ікі матыр, тӧзектеріл салып, узубыстылар.

Чон узубохча…

Паяғы ат хадарчатхан ікі кізі узубинчалар. Хара Паар, оларның узирларын сағып, харах таа чаппин, олардаң харахтарын хыя албин, китебіскен чадыр… Аның аразында іди кӧріп сынапчатса, ікі кізі таң наа ла чарып одырған туста сабыхсып пастадылар. Ӱр-ас полған, олар ікілерінен, харых тартып, узубыстылар.

Хара Паар, хаӌан ол позының чир-сууна парарға тимненчеткенде, харағы пӱлес пабазынаң «Хара пора ат кӱлӱк полчаң» тіп чоохтаанын сағынып, сананып алған. Чатхан орнынаң тур киліп, аттарның хырина пастыр парып, хара пора аттың тінін аны хадарчатхан кізінің холынаң суура тартып, хара пора атха алтанып, хамӌы саап кӱс салды…

Ат нызыртына ікі матыр усхуна чачырадылар. Кӧрзелер, хара пора атха пір кізі алтанып алып, хамӌы саап, алтынзарых иде тудыбысхан парир. Оларның пірсі, хан позырах атха алтаныл, хара пора аттың сын-соона кіріп, пу кізіні сӱрізіп, хысхыр парир: «Мин сині! Адайны! Позыңның идін позыңа чідіртем!».

Хара пора аттың ээзі матыр піл турза, хан позырах аттың читӌең оңдайы чоғыл. Ол аны хаӌан даа чит полбас… «Че пу читі частығ Хара Паар полар, аннаң пасха кізі минің адыма алтан полбас, ахсын даа тут полбас», — тіп сағынып, аның соонан хысхырча:

 — Че, Хара Паар, хаӌан пірее чир-сууңа читсең, тінін мойнына сарып, салыбызарзың. Пора ат мині хайдаң даа табар!

Хан позырах аттығ матыр, илееде сӱріс парып, адының арығ кӱзі чит полбаста ла: «Че, парып одыр, адым чобадып, ноо ниме мин сині сӱрізіп одырам, тоғыр пасха кізінің ӱчӱн! Ат кирек полза, ээзі таап алғай за», — тіп айланыбысхан.

Хара Паар, хара пора аттың хатығ ахсын чайхап, халын пудына хамӌы саап, халын полған тайғаны тобыра парып, ачых чирлерге сыхча. Харлап аххан чулларны полза, хазылған ӧзеннерні полза кӧп кизіп, кӧп иртіпче.

Ӱр-ас полғанда Хара Паар, халын тайғадаң сығып, ачых, ағазы чох чирге сыхты. Пу чазы чирде Хара Паар аттың сын чӧрізінең сыылада чортырча.

Ырах таа чир килбеді, хыри-пазы чох улуғ кӧлге читті, чортымнап кисчең кичии чоғыл ба хайдағ, ибір парӌаң пазы чоғыл ба хайдағ пу кӧлнің. Хайди поларын, кизерін пілбин, іди ибіре-сибіре кӧріп турча. Аннаң ырах нимес чирде, суғ хазында пір кізі палыхтапча ба хайдағ. Аны кӧріп, Хара Паар андар алдыра чӧрібісті. Чит парып, кӧр турза, мында пір апсах кізі палыхтапча.

— Пу кӧліні кизер кичіг пілбинчем. Чоохтадах, хайдадыр кичии, — ол кізідең сурча Хара Паар.

— Пу кӧл полбаӌаң, Ким суғ полӌаң, — нандырча ол кізі.— Аны ибір парӌаң пазы чоғыл. Полар-полбас чирдең кис полбассың. Мыннаңар индіре Хатығас аал пар. Ол туста чалаң кичіг пар, адың сыдир полза. Син кемнің палазы полчазың, оолағас? Хайдар парирзың? — сурча апсах.

— Мин Чыланнығ хаста чурттығ, Кӧксин теен кізінің палазы полчадырбын. Ам андар, пабамзар, айланчам,— нандырча читі частығ Хара Паар.

— Э, Кӧксиннің тайғада чідірген палазы син одырзың. Искем, искем. Синің пабаң пу наада ла ӱреп парған. Мыннаңар кӧні Ызых таға пар, аның алтында Ағбан суғ, ол тирең нимес, чортымнап кизерзің. Аннаңар ырах нимес ааллар пар, анда адаңның ибін таап алғайзың за позың, — тіп чоохтап пирді пу апсах.

Ол апсахтың чооғынаң Хара Паар, Хатығас аалның тузына киліп, кизіп алған. Адазының чирі Чыланнығ хасты талаза чӧрібісті.

Киле-киле, Ызых тағның ӱстӱнең кӧрзе, Ағбан суғ хайнап тур. Суғның озаринда ааллар кӧрінчелер. Мыннаңар кӧні ле тӱсчең оңдайы чоғыл. Сала чабыс чирге парып, тағдаң тӱзіп, Ағбанны кизіп алып, Чыланнығ хассар чӧрібісті. Пір аалны арали парирып, кӧр париза, хости пір сиденде ікі киис иб турча. Ол иблернің алтынзариндағызына тартып парып, хара пора адынаң тӱзіп, тінін мойнына сарып, саңмайынаң сыйбап, сағырзынаң саап, салыбысты… Хара пора ат, хузуриинаң хамӌыланып, чилнінең чилбеніп, позының чирін талазып чӧрібіскен…

Читі частығ Хара Паар, ізии азых турған алтынзархы ибге кире пастырып, инейге санал парған ипчі кізінең изеннесче. Изеннезіп алған соонда, ибнің ӱстӱнзаринда, от хазында одыр салды.

Аның аразында ол ибге кӧксӧрел парған, чабынчахтығ апсах кізі кір килді. Ол апсах, изен-миндізін пиріп, иптн-тапти одырып алып, сурағлапча:

— Син хайдаң париған, хайдар париған пала полчазың?

— Я, мин Кӧксин теен кізінін палазы полтырбын. Алында ол мині тайғада азырапчадьпп, оғырлатырыбыстыр… Амды мин піди, ир синіне ӧс парып, пабамның чирін талаза килдім.

— Экей, палам. Синің пабаң Кӧксин пу наада ла ӱреп парған. Сала азынада айланған ползаң, пабаңны даа кӧріп аларӌыхсың. Пу наада ла 40 кӱні ирткен. Мин синің пабаңның улуғ харындазы Оксин полчам. Ағаң полӌаңмын. Пу одырған иней синің іӌең полӌаң, — чоохтапча апсах.

Читі частығ Хара Паар пабазы Кӧксиннің ибінде асхан мал чіли, асхан хус чіли іӌезінең тоғасты. Анда иб ээзі полып, іӌезінең хада чуртап-мӧтеп халғаннар.

алған орны